3. nəzəri fizikanı eksperimental fizikadan daha çox sevən fizik.

almaniyada o dövrlər (xx əsrin əvvəlləri) doktorantura tezisinin müdafiəsi zamanı fiziklər nə qədər mükəmməl nəzəri fizikanı bilməsindən asılı olmayaraq, nəzəri fizikayla yanaşı olaraq, eksperimental fizikadan da kurs (praktikum) götürməli və tezisin müdafiəsi zamanı da digər fənlərlə yanaşı, onların hər ikisindən də olan şifahi imtahandan keçməli idilər. Heisenbergin doktorantura üçün tezis mövzusu elmi rəhbəri Arnold Sommerfeld tərəfindən verilmişdi və mövzu isə Sommerfeldə vaxtilə Münhendəki izar çayının axın istiqamətini dəyişmək üçün yeni kanal açmaq istəyən şirkət tərəfindən verilən problemlə bağlı idi. Problem düzgün şəkildə axan mayenin necə turbulent axışa çevrildiyini təyin etmək (daha doğrusu təxmin etmək) idi. (hansı ki, bu problem bu gün də həll olunmamış qalır. Clay Mathematics Institute tərəfindən Minilliyin məsələləri (baxma: Millenium prize problems) problemlərindən biri olan, klassik fizikanın bu gün də həll olunmamış problemlərindən olaraq qalan, özlü (baxma: viscocity) mayenin 3 ölçüdə hərəkətini modelləşdirən differensial navier-stokes tənliklərinin həmişə həllinin mövcudluğunu və ya olmadığını sübut etməkdir. Bu tənliklər praktiki baxımdan çox dərin əhəmiyyətə və geniş tətbiq sahələrinə malikdirlər, xüsusən hava proqnozlarının təyin edilməsində bu modeldən istifdə olunur (baxma: chaos theory), (baxma: navier-stokes equation)) Heisenbergin hazırladığı 59 səhifəlik tezis "Stabilität und Turbulenz von Flüssigkeitsströmen" (maye axınlarını davamlılığı və turbulentliyi) adı ilə fakültə tərəfindən müvəffəqiyyətlə qəbul olundu və imtahanda ən aşağı qiymət aldığı müəllimi - Wilhelm Wienin redaktoru olduğu elmi jurnalda da çap olundu. ancaq tezis qəbul edildikdən sonra, heisenberg doktor adını qazana bilmək üçün müdafiə komissiyasının önündə şifahi imtahandan da keçməli idi. Ümumilikdə yekun qiymətləndirmə tezis və hər bir fəndən verilən qiymət əsasında aparılırdı. Müdafiə komissiyasında nəzəri fizika üzrə Sommerfeld, eksperimental fizika üzrə wien və riyaziyyat, astronomiya fənlərinin də hər biridən 1 alim təyin olunmuşdu. Heisenberg Sommerfeld tərəfindən verilən nəzəri fizika və riyaziyyat üzrə sualları asanlıqla cavablandırsa da, astronomiya və Wien tərəfindən eksperimental fizika üzrə verilən sualları cavablandıra bilmədi. Heisenberg-in Thomas Kuhn-a (baxma: Thomas Kuhn), (baxma: the structure of scientific revolutions) verdiyi müsahibədə bu hadisə ilə bağlı xatirələri:

"Mən hansı ki, düşünməli olduğum halda, eksperimental tapşırıqla bağlı veriləcək olan əsas suallar haqqında düşünməmişdim. imtahan zamanı Wien mənə Fabry-Perot interferometrinin əksetmə gücü ( resolution power - cihazın aird edəbildiyi ən kiçik dalğa uzunluğu fərqi) barədə sual verdi...
Bu mənim heç vaxt oxumadığım bir şey idi. imtahan ərzində, əlbəttə, mən onu tapmağa çalışdım, ancaq qısa zaman ərzində bacara bilmədim. Ardınca o, daha da əsəbiləşdi və mənə mikroskopun əksetmə gücü barədə sual verdi. Mən bunu bilməyəndə, o, mənə teleskopun əksetmə gücü barədə sual verdi və mən onu da bilmədim.
sonra o, məndən qurğuşun akkumulyator batareyasının iş prinsipi barədə sual soruşdu və mən bunu da bilmədim. Mənə onun bu sualları məni imtahandan bilərəkdən keçirməmək üçün verib, vermədiyi aydın deyil. Güman ki, bundan sonra da Sommerfeldlə onun qızğın mübahisəsi baş tutdu."

Eksperimental fizika üzrə götürdüyü kursda Wien tərəfindən ona tapırıq verilməsinə baxmayaraq, o, müəyyən səbəblərdən dolayı bu tapşırığı yerinə yetirməmişdi (həm cihazların istifadəsi barədə təlimatlardan xəbərdar olmadığına görə, həm eksperimental fizika ilə daha əvvəl maraqlanmadığına görə və s.). ilk başlarda buna cəhd etsə də, sonralar bu alınmadığına görə o, eksperiment aparmaqla keçirməli olduğu vaxtının böyük hissəsini ya nəzəri fizika ilə məşğul olmağa sərf etmiş, ya da ki, eksperimental fiziklərlə atom nəzəriyyəsi barədə müzakirələr aparmışdı. Bu səbəbdən də o, heç işlədəcəyi cihazlar üzrə veriləcək olan nəzəri suallara belə hazırlaşmamışdı. Wien onun verdiyi tapşırığı Heisenbergin yerinə yetirmədiyini öyrənəndə bundan çox qıcıqlanmışdı və imtahan zamanı verdiyi suallar da eksperimentə başlamamışdan qabaq bu cihazların quraşdırılması barədə idi və hansı ki, bir çoxu Wien tərəfindən leksiyalarda izah edilmişdi.Hımçinin, Verilən suallar doktorantura tələbəsi üçün əslində olduqca sadə idi, ancaq Heisenbergin heç birini cavablandıra bilmədiyini görən Wien onu kəsmək istədikdə, Sommerfeld məsələyə qarışır və Heisenbergin nəzəri fizika üzrə dahi olduğunu bildirərək, onunla qızğın müzakirəyə girir və müzakirənin sonunda, Wienin ən aşağı qiyməti Heisenbergə verərək onun yekun ortalamada mümkün olan ən aşağı qiymətlə doktor adını qazanmasına nail olur. Sommerfeld yekun hesabatda onu "unikal dahi", Wien isə "hədsiz məsuliyyətsiz" adlandırmışdı.

Heisenberg bu imtahandan aşağı qiymət aldığına görə özünü bağışlamırdı, hətta Sommerfeldin onun doktor adını qazanmağı münasibətilə öz evində təşkil etdiyi xırda yığıncağa belə getməmişdi. imtahandan sonra o, depressiv halda evə gedib, öz əşyalarını yığıb gecə qatarı ilə Göttingenə - Max Bornun yanında laborant kimi çalışmaq üçün yola düşmüşdü. o bornu imtahandakı müvəffəqiyyətsizliyi barədə məlmatlandırdıqdan sonra, ona bu sözləri demişdi: "Mən hələ də, sizin məni işə götürmənizə təəccüb edirəm."

Bu imtahandan sonra o mikroskop və digər oxşar cihazların əksetmə gücü barədə dərindən öyrəndi. Maraqlı olan bir məqam da budur ki, qeyri-müəəyyənlik münasibətlərini təyin edən zaman o, mikroskopun əksetmə gücündən istifadə etmişdi. Daha sonralar Heisenberg imtahandakı bu müvəffəqiyyətsizliyi barədə bunları söyləmişdi: "beləliklə, güman edə bilərik ki, Mən qamma-şüa mikroskopu və qeyri-müəyyənlik prinsipi barədə işlərimdə, bu zəif qiymət aldığım imtahandan qazandığım bilikləri istifadə etdim."

Nəticə etibarilə, buradan çıxan əsas nəticə budur ki, stephen hawkingin də dediyi kimi "biliyin ən böyük düşməni bilməmək deyil, bildiyini zənn etməkdir". Heisenberg "qeyri-müəyyənlik prinsipi"ni zəif bildiyi mövzunu öyrənərkən, bu mövzu üzrə eksperimentlər apararkən kəşf etdi. O, imtahandan asanlıqla keçirilsəydi, bəlkə də bunu o yox, başqa bir fizik kəşf edəcəkdi. Burada Wienə qətiyyətli və prinsiplərinə sadiq olduğuna görə təşəkkür düşür.



mənbə.
The Historical Development of Quantum Theory, Volume 2, səh. 67
Eurekas and Euphorias: The Oxford Book of Scientific Anecdotes, səh. 344
https://www.aps.org/publications/apsnews/199801/heisenberg.cfm
https://en.wikipedia.org/wiki/Werner_Heisenberg)